*کربلا * نجف*

_{شیخ طوسی385 ق ـ 460 ق}

_{این آستان کنار باب الطوسی حرم مطهر و در « شارع الطوسی » قرار دارد. این جا سکونت گاه شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسی بود که در سال های 448 ق تا 460ق، یعنی به هنگام هجرتش به نجف، ساخت و در آن جا می زیست.}       

 او پیش از آن در بغداد اقامت داشت و از محضر شیخ مفید و سید مرتضی بهره می برد. و پس از وفات سید مرتضی به مرجعیت شیعه رسید. شیخ طوسی وصیت کرد که از این مکان به عنوان مسجد استفاده کنند و خود او را نیز، پس از مرگ، در آن جا به خاک بسپارند. در عصر شاه عباس ساختمان این آستان به همت شیخ بهایی از نو برپا شد. در 1298 ق نیز سید حسین نوه سید مهدی بحر العلوم بنای فرسوده آن را از نو ساخت. قسمت شرقی آستان در 1369 ق به هنگام احداث فلکه اطراف صحن تخریب شد که باقی مانده آن بنا هم چنان هست و گنبدی به رنگ سبز دارد.1 شیخ طوسی تالیف فراوانی در علم های گوناگون اسلامی از خود برجای گذاشته است. نقش او در توسعه و رونق حوزه علمیه در نجف بر همگان روشن است

_{محمد بن حسن طوسی، در ماه مبارک رمضان 385 در طوس زاده شد. پس از گذراندن مراحل مقدماتی در طوس، در سن بیست و سه سالگی به حوزه علمیه بغداد که در آن زمان یکی از بهترین حوزه های شیعی بود، رهسپار گردید. در بغداد نزد شیخ مفید، زعیم حوزه، زانوی شاگردی زد و پس از مدتی به درجه اجتهاد رسید و کتاب وزین «تهذیب الاحکام» را به رشته تحریر درآورد.
شیخ طوسی در سال 436هـ . ق. پس از فوت سید مرتضی، به مقام زعامت مردم و ریاست حوزه علمیه بغداد رسید و به راهنمایی مردم، تربیت شاگردان و اداره حوزه علیمه مشغول گردید. از محضر او عالمان زیادی کسب فیض کرده اند. در تاریخ آمده است که سیصد مجتهد در درس او حاضر می شدند؛ از جمله شاگردان مبرّز او: اسحاق بن بابویه قمی، ابن شهر آشوب، ابو الفتح کراجکی و دیگران را می توان نام برد.
در سال 447هـ. ق. طغرل بیگ سلجوقی به بغداد حمله کرد و محله شیعه نشین این شهر را به خاک و خون کشید و اموال شیعیان را به غارت برد. او به کتابخانه ها هم رحم نکرد و آنها را به آتش کشید; از جمله کتابخانه بزرگ «ابونصر شاپوری» در سال 449هـ.ق. در آتش سوخت. مأموران حکومتی به منزل شیخ حمله کردند و کتابهای او را به آتش کشیدند. شیخ طوسی برای حفظ میراث شیعه و حوزه علمیه شیعه، از بغداد به نجف اشرف هجرت کرد و سنگ بنای حوزه ای را بنیان نهاد که هزار سال است نورافشانی می کند.
وی بیش از 51 اثر گرانسنگ نوشت که از آن جمله می توان به: «التبیان فی تفسیر القرآن» در 10 جلد، تهذیب، استبصار و... اشاره نمود.
شیخ طوسی پس از 76 سال عمر پربرکت، در 22 محرم 460 به دیار باقی شتافت. پیکر پاکش را در منزل مسکونی وی دفن کردند و بنابر وصیت او، منزلش تبدیل به مسجد گردید. هم اکنون در سمت شمال بقعه علوی مسجد طوسی معروف و مرقدِ بدنِ مطهّر اوست}

_{سید ابوالحسن اصفهانی}

_{سید ابوالحسن در 1284هـ.ق. در روستای کوچک «مدیسه» از توابع «لنجان» استان اصفهان دیده به جهان گشود. پس از اتمام دوره ابتدایی، وارد حوزه علمیه اصفهان گردید و از محضر بزرگانی چون: آیة الله محمد ابراهیم کلباسی، حکیم قشقایی، سید محمد باقر درچه ای، و چهارسوقی بهره مند گردید. در 24 سالگی برای کسب سطوح عالی حوزه به نجف اشرف هجرت کرد و در درس حضرات آیات: آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی و میرزا حسن شیرازی شرکت جست. سه سال هم در کربلا و سامرا به سر برد.}

_{در 1355هـ.ق. پس از فوت آیت الله نائینی مرجعیت دینی و زعامت حوزه را برعهده گرفت. سید ابوالحسن اصفهانی تنها یک فقیه نبود، بلکه خصوصیات اخلاقی از او مرجعی عارف ساخته بود.}

_{از بارزترین خصوصیات او گذشت بود. به عنوان نمونه در 1349هـ.ق. شخصی که کینه خصوصی با ایشان داشت، فرزند برومندش سید محمدحسن را در صف نماز جماعت به قتل رساند. قاتل پس از ارتکاب جرم دستگیر و زندانی شد. خبر به ایشان رسید، فوراً شخصی را به عنوان نماینده خود به دادگستری فرستاد تا اسباب آزادی قاتل فرزندش را فراهم کند.}

_{از خصوصیات دیگر او ساده زیستی بود. یکی از علما در این باره نقل می کند: «از کوچه ای که خرابه ای در آن قرار داشت، به همراه آیت الله اصفهانی می گذشتم، ایشان به من فرمود: من با خانواده ام پانزده روز در این خرابه ساکن بودیم، چون صاحبخانه ما به من گفته بود که دیگر راضی نیست در خانه اش باشیم، به ناچار آنجا را تخلیه و به این خرابه منتقل شدیم تا اینکه خانه دیگری اجاره کردیم.»}

_{سید ابوالحسن اصفهانی نسبت به مال و اموال دنیا بی اعتنا بود و با وجود اینکه خودش نیاز داشت به فقرا کمک می کرد. آیت الله محمدتقی شیرازی که از وضعیت آیت الله اصفهانی آگاه شد 500 لیره طلا برایش فرستاد تا برای خود منزلی تهیه کند. آیت الله اصفهانی آن مبلغ را به نانوایان شهر داد تا برای تهیدستان و طلاب نان بپزند.}

_{آیت الله ابوالحسن اصفهانی در شب 9 ذی الحجه 1365 در سن 81 سالگی دار فانی را وداع گفت. پس از تشییع، او را در صحن مطهر امام علی(علیه السلام) به خاک سپردند.}

_{منبع: ره توشه عتبات عالیات؛ جمعی از نویسندگان}

_{علامه حلی}

_{علامه حلّی در شب 29 رمضان 648 هـ . ق. در شهر عالم پرور حلّه دیده به جهان گشود. در سنین کودکی به دانش اندوزی مشغول شد و به قدری پیش رفت که ملقّب به «جمال الدین» گردید. وی در زادگاهش که در آن روزگار از مراکز علمی ـ فرهنگی شیعی به شمار می رفت، از محضر بزرگانی چون: پدرش شیخ یوسف سدیدالدین، محقق حلّی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن میثم بحرانی استفاده کرد. علامه حلی پس از فوت محقق حلی در حالی که هنوز 28 سال از زندگیش گذشته بود، مرجعیت تقلید مردم را به عهده گرفت.}

_{همزمان با این اوضاع، در ایران سلطان محمد اولجایتو در نزدیکی شهر ابهر، شهری به نام «سلطانیه» بنا کرد و در آنجا به سراسر کشور پهناور ایران حکمرانی می کرد. سلطان روزی عصبانی شد و در حال عصبانیت زن خود را سه طلاقه کرد، ولی بعد پشیمان شد؛ لذا علمای اهل سنت را جمع کرد تا چاره ای بیندیشند. تمام علمای اهل سنت حکم به عدم زوجیت داده، گفتند: باید از همدیگر جدا شوید[1]. یکی از علما که ناراحتی سلطان را مشاهده کرد، به او گفت: عالمی در حلّه زندگی می کند که این نوع طلاق را قبول ندارد. سلطان محمد پیکی را به حلّه فرستاد تا علامه را به ایران بیاورند. پس از مدتی علامه حلّی به دربار سلطان محمد رفت و در جلسه ای با حضور علمای اهل سنت، با دلایل متقن ثابت کرد به این دلیل که دو شاهد هنگام اجرای طلاق حضور نداشته اند، طلاق باطل و زوجیت ثابت است. پس از این جلسه، شاه که به قدرت علمی علاّمه حلّی پی برده بود، جلسه مناظره میان علمای اهل سنت و علاّمه حلّی برگزار کرد که در نتیجه، علامه با دلایل متقن ولایت امام علی(علیه السلام) را به اثبات رساند. پس از این جلسه، سلطان محمد شیعه شد و به سلطان محمد خدابنده مشهور گردید. شاه دستور داد تشیع مذهب رسمی ایران باشد و نیز به نام دوازده امام خطبه خواند و دستور داد در تمام شهرهای ایران، به نام ائمه سکه بزنند و سر در مساجد و اماکن متبرکه را به نام ائمه مزیّن کنند. علاّمه حلّی 10 سال ملازم سلطان بود تا اینکه پس از ده سال در 716 سلطان فوت کرد و علامه به وطنش بازگشت.}

_{از عادات نیکوی او این بود که هر هفته روزهای پنج شنبه، از حلّه به زیارت امام حسین(علیه السلام) می رفت و این عادت تا پایان عمرش دوام داشت.}

_{علاّمه حلّی پس از عمری تلاش و گسترش فرهنگ تشیع در سن 78 سالگی و در 21 محرم 726 دار فانی را وداع گفت. مردم علاقمند به او، پیکر پاکش را از حلّه تا نجف اشرف تشییع کرده و در حرم مطهر امام علی(علیه السلام) به خاک سپردند. از شمال ایوان طلا دری به رواق علوی گشوده شده است. پس از ورود به سمت راست، حجره ای کوچک دارای پنجره فولادی، مقبره شریف علاّمه حلّی است. (منبع: ره توشه عتبات عالیات؛ جمعی از نویسندگان)}

_{حسن بن یوسف بن مطهر حلی، از عالمان بزرگ قرن هفتم هجری، در حجره ای میان ایوان طلای صحن مرقد امام علی(علیه السلام) به خاک سپرده شده است. هنگام ورود به داخل رواق مقدس، قبر او در سمت راست به چشم می خورد. علامه حلی، بیش از صد جلد کتاب در فقه، اصول و سایر علم ها تألیف کرد.}

_{شیخ مرتضی انصاری}

_{شیخ مرتضی انصاری در عید غدیر 1214 در شهر دزفول دیده به جهان گشود. مادرش که زنی مؤمنه بود، قبل از تولد فرزندش در خواب دید که امام صادق(علیه السلام) قرآنی با جلد طلاکاری شده به او دادند. معبرین خواب، خوابش را به فرزندی عالم و پارسا تعبیر کردند. مرتضی پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در زادگاهش در 1232هـ.ق. همراه پدرش محمدامین ـ که از علمای دزفول به شمار می رفت ـ به کربلا هجرت کرد. مرتضی در کربلا ماند و پدر به دزفول بازگشت. وی در کربلا از محضر شیخ حسین انصاری، شریف العلما، سید محمد مجاهد و... استفاده کرد. در 1266هـ.ق. شیخ محمدحسن صاحب جواهر در لحظات آخر عمر شیخ مرتضی انصاری را به عنوان مرجع بعد از خود معرفی کرد و در نتیجه پس از فوت صاحب جواهر، زعامت و مرجعیت مردم را برعهده گرفت. شیخ مرتضی انصاری برای کسب فیض از علمای دیار دیگر به شهرهای بروجرد، اصفهان، کاشان، ری و مشهد هجرت کرد و چند صباحی در این شهرها ماندگار شد و سپس به نجف بازگشت.}

_{میرزا حبیب الله رشتی، شیخ انصاری را می ستاید و درباره او می فرماید: «شیخ سه چیز ممتاز داشت؛ علم، ریاست و تقوا. ریاست را به میرزا محمدحسن شیرازی، علم را به من داد و تقوا را با خود به گور برد.»}

_{شیخ اعظم انصاری در 18 جمادی الثانی 1281 در 67 سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر پاکش را پس از تشییع در حجره غربی، متصل به باب قبله صحن امیرالمؤمنین به خاک سپردند.}

_{منبع: ره توشه عتبات عالیات؛ جمعی از نویسندگان}

_{مقدس اردبیلی}

_{ملاّ احمد مقدّس اردبیلی در قرن دهم هجری در اردبیل دیده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران کودکی، برای کسب علوم و معارف اسلامی به نجف اشرف هجرت کرد. وی در آنجا فقه و علوم نقلی را از محضر سیدعلی صائغ و فلسفه را از جمال الدین محمود فراگرفت.}

_{مقدس اردبیلی به قدری متقی و پرهیزکار بود که به «مقدس» ملقب گشت. علامه مجلسی درباره او می گوید: «محقق اردبیلی در قداست نفس و تقوا و زهد و فضل، به مقام نهایی رسید و در میان عالمان متقدم و متأخر شخصیت بزرگی چون او را سراغ ندارم... کتب او دارای بالاترین مراتب دقت نظر و تحقیق است.»}

_{شاه عباس صفوی بسیار به او علاقمند بود و از او دعوت کرد به اصفهان برود، ولی او نپذیرفت و در نجف ماندگار شد و به سروسامان دادن حوزه علمیه نجف پرداخت. سید حسن صدر در باره نقش مقدس اردبیلی در باره احیای دوباره حوزه نجف می نویسد: «در زمان مقدس اردبیلی، دوباره کوچ علمی به نجف آغاز شد. حوزه تقویت یافت و مردم از اطراف و دیگر شهرها و بلاد، به آنجا روی آوردند و آن شهر به صورت بزرگترین مرکز علمی درآمد.»
از عادات مقدس اردبیلی این بود که به هیچ عنوان از هیچ کس تملّق و چاپلوسی نمی کرد. در سالی از سال ها شخصی از اصفهان به نجف آمد و از مقدس اردبیلی خواهش کرد که واسطه شود تا شاه از تقصیر او بگذرد، مقدس اردبیلی برای او نوشت: «بانی ملک عاریت، عباس! بدان که اگر چه این مرد اوّل ظالم بود، اکنون مظلوم می نماید؛ چنانکه از تقصیر او بگذری شاید حق تعالی از پاره ای تقصیرات تو بگذرد بنده شاه ولایت، احمد اردبیلی.» همانطور که از متن نامه مشخّص است، او حتی یک کلمه از شاه تمجید نکرده است.}

_{وی در سال 993هـ . ق. در نجف اشرف دیده از جهان فروبست. او را در اتاقی که در ایوان طلا، جنب گلدسته جنوبی واقع شده، دفن نمودند.}

_{منبع: ره توشه عتبات عالیات؛ جمعی از نویسندگان}

_{احمد بن محمد اردبیلی از عالمان قرن دهم هجری است که در 993 ق وفات یافت و در ایوان حرم امام علی(علیه السلام) داخل اتاقی در کنار مناره جنوبی دفن شد.5 به هنگام ورود به داخل رواق، قبر مقدس اردبیلی در سمت چپ دیده می شود.}

_{ابن طاووس(589 ـ 664ق)}

_{رضی الدین علی بن موسی مشهور به ابن طاووس، از عالمان و محدثان شیعی بود و تألیف مشهور اللهوف علی قتلی الطفوف از اوست. جنازه او را پس از فوت به نجف آوردند و در جوار امام علی(علیه السلام) به خاک سپردند.}

_{علامه بحرالعلوم}

_{(1155 ق ـ 1212 ق)}

_{آرامگاه سید محمدمهدی طباطبایی، معروف به بحرالعلوم، و فرزندان او کنار آستان شیخ طوسی قرار دارد. در حال حاضر این آستان دارای گنبد و عمارت بسیار زیبا و کاشی کاری شده است که در اواخر قرن چهاردهم ساخته شده است.7
علامه بحرالعلوم علاوه بر کارهای علمی، به ویژه تعیین میقات های احرام و حدود منی و عرفات، اقدام زیادی در عمران و آبادانی مرقد مطهر انجام داد}

<sub>محمدمهدی فرزند سید مرتضی طباطبایی، در شوال 1155 در شهر مقدس کربلا متولد شد. شبی که سید دیده به جهان گشود، پدرش در خواب دید که امام رضا(علیه السلام) به محمدبن اسماعیل بن ربیع از اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد(علیهم السلام) دستور داد شمعی بر فراز بام خانه سید مرتضی برافروزد. وقتی آن را روشن ساخت نوری از آن شمع به آسمان بالا رفت که نهایت نداشت.
محمدمهدی، علوم مقدماتی حوزه را نزد پدرش فراگرفت و پس از تکمیل دروس مقدماتی و سطح، از محضر بزرگانی چون: وحید بهبهانی، شیخ یوسف بحرانی و... استفاده کرد و موفق به کسب اجتهاد در سنین جوانی گردید. وی در سال 1186 به مشهد مقدس هجرت و هفت سال از عمرش را در کنار بارگاه منوّر امام رضا(علیه السلام) سپری کرد و در این مدت در درس میرزا مهدی اصفهانی خراسانی شرکت جست. همچنین در سال 1193 به حجاز سفر کرد و دو سال در مکه به درس و بحث اشتغال داشت. از آثار حضور علامه بحرالعلوم، شرکت طلاب اهل سنت در درس او بود که بر اثر همین روشنگریها، امام جمعه شهر مکه در سن هشتاد سالگی شیعه شد.
علاّمه در طول حیات علمی خود، شاگردان زیادی را تربیت کرد؛ از جمله: شیخ جعفر کاشف الغطا، ملاّ احمد نراقی، حجة الاسلام سید محمد باقر شفتی و...
علامه بحرالعلوم خدمات اجتماعی ارزنده ای نیز انجام داد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. تعیین جایگاه مرقد هود و صالح در قبرستان وادی السلام.
2. بنای مقام حضرت مهدی در صحن مسجد سهله.
3. تعمیر مسجد شیخ طوسی.
4. تأسیس کتابخانه خطی بحرالعلوم.
5. اضافه کردن اراضی به حرم مطهر امام علی(علیه السلام) و...
سرانجام علامه بحرالعلوم در 24 ذی حجه 1212 به دیار باقی شتافت. پیکر پاکش را پس از تشییع در کنار قبر شیخ طوسی به خاک سپردند</sub>

_{ملا احمد نراقی(1185 ق ـ 1245 ق)}

_{ملا احمد نراقی فرزند مهدی، از مراجع شیعه در ابتدای عصر قاجار و استاد شیخ مرتضی بود. او در 1245 ق در نراق از دنیا رفت و در نجف دفن شد. ملا احمد را در صحن مطهر، نزدیک ایوان بزرگی که در ضلع شمالی حرم واقع است، کنار پدرش به خاک سپردند. وی دارای آثار زیادی از جمله معراج السعادة است.}

_{میرزای شیرازی(1230 ق ـ 1312ق)}

_{سید محمد حسن فرزند میرزا محمود، شاگرد شیخ مرتضی انصاری، مرجع تقلید شیعه و صاحب فتوای معروف تحریم تنباکو است. وی در 1312 ق در سامراء از دنیا رفت و در مجاورت صحن مطهر امام علی(علیه السلام) در مدرسه ای بیرون از صحن مطهر، قسمت شرقی باب طوسی دفن شد.}

_{میرزا حسین نوری(1254 ق ـ 1320 ق)}

_{وی از شاگردان میرزای شیرازی و شیخ مرتضی انصاری و صاحب تألیف معروف مستدرک الوسایل است که در 1320 ق وفات یافت. قبر او در صحن امام، در سومین ایوان شرقی باب القبله، واقع است.}

_{سید اسدالله شفتی(ف1265ق)}

_{فرزند محمد باقر شفتی و از عالمان بزرگ اصفهان و شاگرد صاحب جواهر است که در 1290 ق به هنگام سفر به عتبات، در کرند از دنیا رفت. بدن او را به نجف انتقال دادند و در صحن امام، در اولین مقبره شرقی باب القبله، به خاک سپردند.}

_{شیخ عباس قمی(ف1359)}

_{شیخ عباس محدث قمی، صاحب کتاب های مشهور مفاتیح الجنانو منتهی الآمال و از شاگردان میرزا حسین نوری است. وفات او در 1359 ق اتفاق افتاد و در صحن مطهر امام، در سومین ایوان شرقی باب القبله، کنار میرزا حسین نوری دفن شد.}

_{علامه نائینی(ف 1355ق)}

_{میرزا محمد حسین نائینی در 1355 ق در نجف وفات یافت و در صحن، در پنجمین مقبره جنوبی درب بازار، به خاک سپرده شد.13 وی عالم و مرجع شیعه و شاگرد میرزای شیرازی بود و در جریان انقلاب مشروطیت از اندیشمندان و متفکران سیاسی معاصر به شمار می رفت که هدایت فکری و عملی انقلاب مشروطه را تا پیروزی آن، همراه آخوند خراسانی، بر عهده داشت. کتاب تنزیه الامه و تنبیه الملهوی حاوی اندیشه های سیاسی او درباره مشروطیت است.}

_{سید ابوالحسن اصفهانی(1284 ق ـ 1365 ق)}

_{سید ابوالحسن اصفهانی از مراجع بزرگ شیعه و از شاگردان سید محمد باقر درچه ای و آخوند کاشی است. او در 1365 ق فوت کرد و در درگاه ورودی دروازه شرقی صحن مطهر دفن شد.}

_{شیخ محمد حسین کمپانی(1296 ق ـ 1361 ق)}

_{شیخ محمد حسین فرزند حاج محمد حسن اصفهانی، معروف به کمپانی، در 1361ق از دنیا رفت و در ایوان حرم در اطاق کوچکی، بین مناره شمالی و مقبره علامه حلی، به خاک سپرده شد. کمپانی دارای تألیفات بسیار در فقه و اصول و شاگرد آخوند خراسانی بود.}

_{شیخ جعفر تستری(1230ق ـ 1303ق)}

_{شیخ جعفر شوشتری یا تستری در 1302 ق از دنیا رفت. قبر او، پشت ساختمان حرم در راهروی سرپوشیده، در اولین حجره سمت راست قرار دارد. شوشتری شاگرد صاحب جواهر و از رجال شناسان معاصر بود و تالیف او درباره رجال شهرت فراوانی دارد.}

_{آخوند خراسانی(1255ق ـ 1329ق)}

_{شیخ محمد کاظم خراسانی مشهور به آخوند خراسانی عالم معاصر از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی است. او تألیف گران قدر و مشهوری با عنوان کفایة الاصول دارد که امروزه متن درسی حوزه های علمیه است و فرزندان او به همین سبب فامیل کفایی را برگزیده اند. آخوند خراسانی از رهبران مذهبی و فکری مشروطیت در نجف اشرف بود و همراه علامه نائینی به حمایت از مشروطیت در ایران می پرداخت. وی در 1329 ق وفات یافت در راهروی ورودی صحن مطهر از سمت شرق در مقبره جنوبی آن به خاک سپرده شد.}

_{سید محمد کاظم یزدی(1247ق ـ 1328ق)}

_{سید محمد کاظم طباطبایی، مشهور به یزدی، شاگرد میرزای شیرازی و صاحب کتاب معروف عروة الوثقیاست. وفات او در 1337 ق اتفاق افتاد و او را در صحن مطهر در مقبره بزرگی واقع در دومین ایوان غربی باب طوسی دفن کردند. یزدی از هم فکران شیخ فضل الله نوری و از طرف داران تفکر مشروطه مشروعه بود.}

<sub>شیخ محمّد جعفر کاشف الغطاء(ف1227ق)
در محله عِماره، قبر یکی از فقیهان و بزرگان عرصه علم و سیاست، شیخ جعفر مشهور به کاشف الغطاء، قرار دارد که یکی از شاگردان و مریدان او به نام شیخ اکبر این مقبره را بنا کرد و خود نیز بعدها در همان جا دفن شد. مدرسة المعتمد مشهور به مدرسه کاشف الغطاء از بناهای باقی مانده اوست.

سید ابوالقاسم خویی(1317 ق ـ 1413 ق)
قبر سید ابوالقاسم خویی در صحن مطهر، ضلع شرقی، ورودی مسجد الخضراء واقع است. سید ابوالقاسم خویی از عالمان و مراجع تقلید معاصر، شاگرد محمد حسین کمپانی و علامه نائینی بود. وی مدتی رییس حوزه علمیه نجف بود و برای گسترش حوزه ها و مدرسه های علمی در نقاط مختلف کشورهای اسلامی تلاش زیادی کرد.</sub>

_{سید مصطفی، در سال 1309هـ.ش. در شهر مقدس قم دیده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران ابتدایی، در مدارس دولتی، در سال 324 وارد حوزه علمیه شد و پس از شش سال با موفقیت دروس سطح حوزه را سپری کرد. وی در این سال ها از محضر استادان: شیخ مرتضی حائری، شهید محمّد صدوقی، شیخ عبدالجواد اصفهانی جبل عاملی و... بهره برد. سید مصطفی پس از اتمام سطح، در درس خارج حضرات آیات: پدر بزرگوارش، آیت الله سید محمد حجت و... شرکت نمود. هنگامی که امام به ترکیه و عراق تبعید شد، وی هم ملازم و همراه امام بود.
سید مصطفی از نظر علمی در سطح بالایی قرار داشت و در مدت عمر کوتاهش توانست هفده جلد کتاب تألیف کند که یکی از آنها «تفسیر القرآن الکریم» است که ناتمام ماند.
وی خصوصیات ارزنده زیادی داشت که مهمترین آن عشق به امام حسین(علیه السلام) بود. محمد حسن رحیمیان در این باره می گوید: «یکی از خصوصیات حاج آقا مصطفی این بود که ایشان مقید به پیاده روی از نجف به کربلا در تمام زیارتهای مخصوصه امام حسین بود. در سال معمولاً «15 شعبان، عرفه، اربعین و نیمه رجب» که مردم نجف پیاده به کربلا می رفتند، ایشان هر سال در چند مناسبت پیاده به کربلا می رفت. گاهی می شد که کف پای او تاول هایی می زد که خونابه از آن راه می افتاد و کاملاً مجروح می شد ولی باز هم به راه رفتن ادامه می داد.»
مقام معظم رهبری ضمن ستایش از سید مصطفی درباره ایشان می فرماید: «مرحوم سید مصطفی خمینی، یکی از شخصیتهای بالقوه و بالفعل اسلام بود. روزی که ایشان شهید شدند. در حدود سنین 47 یا 48 سالگی بودند و در آن سن جزو ممتازین کسانی بود که در حوزه علمیه قم، نجف و مشهد... وجود داشت. بنده ایشان را به عنوان یک چهره برجسته حوزه علمیه قم از سال های قبل می شناختم.»
رژیم شاه که می خواست ضربه روحی به امام وارد سازد و هم یکی از ارکان انقلاب را از میان ببرد، در 1 / 8 / 56 او را توسط زهر به شهادت رساند. مردم مسلمان نجف پیکر پاکش را با آب فرات غسل داده، در محل خیمه گاه امام حسین(علیه السلام) کفن کرده و پس از انتقال به نجف، در حرم مطهر امام علی(علیه السلام) در مقبره زیر گلدسته جنوبی در ایوان طلا به خاک سپردند}